PFAS-vrij heeft de toekomst

PFAS. Wat is het? En wat betekent het voor jouw fietskleding? Wij gingen op onderzoek uit.

Heb je in de loop der jaren waterdichte fietskleding versleten? Grote kans dat het jack, shirt of jasje een beschermende laag met PFAS bevatte. Maak bij de volgende aankoop de duurzame keuze, die dankzij het groeiende aanbod steeds gemakkelijker wordt.

Shop de producten uit dit artikel.

Er gaat vrijwel geen dag voorbij zonder dat het onderwerp PFAS in het nieuws is. Zo gaat het over giftige PFAS-stoffen die Chemours in het milieu heeft gebracht en de juridische conflicten die als gevolg daarvan zijn ontstaan. En dan weer duiken de media op de hoeveelheid PFAS in zeeschuim langs de Noordzeekust en de gezondheidsrisico’s daarvan.

Maar wat zijn PFAS nou precies? En wat hebben fietskleding en -toebehoren ermee te maken? PFAS zijn kortweg de verzamelnaam voor zogeheten per- en polyfluoroalkylstoffen. Deze groep chemische stoffen, enkele duizenden in totaal, is door mensen gemaakt en komt van nature niet in het milieu voor. PFAS hebben handige eigenschappen: ze zijn bijvoorbeeld water-, vet- en vuilstofafstotend. Ze kunnen ook prima tegen warmte en worden niet gemakkelijk aangetast door andere chemische stoffen. PFAS kunnen bovendien vloeistoffen goed laten uitvloeien.

Vanwege al deze praktische aspecten zijn producenten er in de voorbije decennia sterk op gaan leunen. Zo zitten er PFAS in pannen met een anti-aanbaklaag, pizzadozen, bakpapier en ja, ook in bijvoorbeeld regenjacks voor wielrenners en gravelbikers. In de meeste gevallen zijn ze vastgebonden aan of in het materiaal van het product en kunnen er alleen relatief kleine hoeveelheden ontsnappen. De verspreiding gaat sneller als ze los verwerkt zitten, zoals bij blusschuim, skiwax, impregneermiddelen voor kampeertenten en kettingoliën.

Invloed op immuunsysteem

Hoe ernstig en schadelijk is het dat PFAS rondzwerven in het milieu? En waarom zijn we ons daar de laatste jaren zorgen om gaan maken? Jacob de Boer, emeritus hoogleraar milieuchemie en toxicologie, geeft uitleg. “Circa twintig jaar geleden wisten we al dat je van PFAS kanker kunt krijgen. Maar dat gebeurt eigenlijk alleen als je vrijwel dagelijks aan een heel hoog niveau wordt blootgesteld, bijvoorbeeld als je in een fabriek werkt”, zegt hij.

“Dat de discussie over PFAS de laatste jaren is opgelaaid heeft alles te maken met inzichten van de EFSA, de Europese Autoriteit voor Voedselveiligheid. Die heeft vrij recent wetenschappelijk onderzoek overgenomen en gezegd: PFAS doet iets met je immuunsysteem, al op een heel laag niveau. Overschrijd je dat niveau in je bloed, dan betekent dat in de praktijk dat je eerder last krijgt van griep of een infectie. Met name bij kinderen is het zo dat ze minder gevoelig worden voor reguliere vaccinaties. Bij iets hogere concentraties spelen er andere dingen: je cholesterol gaat omhoog en er zijn effecten op de lever en je schildklier. Maar net als voor het ontstaan van kanker geldt: dan moet je er veel en regelmatig aan blootgesteld worden.”

Grauwsluier

De Boer legt uit dat de mens tot 4,4 nanogram PFAS per kilogram lichaamsgewicht per week mag binnenkrijgen. “Weeg je 70 kilo, dan is dat dus ruim 300 nanogram. Een nanogram is echt heel weinig, een miljardste gram. Je moet een suikerkorrel dan in een miljoen stukjes verdelen.” De deeltjes komen op meerdere manieren het lichaam binnen. “Je hebt natuurlijk de emissies direct rond fabrieken, de zogeheten puntbronnen. Via water en lucht wordt de omgeving belast. De stoffen komen uiteindelijk in de atmosfeer terecht en verspreiden zich over de hele wereld, van de evenaar af. Dat geeft een soort grauwsluier. Met regen of sneeuw komt er telkens wat PFAS naar beneden. Het zijn allemaal minieme hoeveelheden, maar ze tellen wel.”

Wat vooral vervelend is: de chemische stoffen breken niet of nauwelijks af. Dat geldt zowel voor PFAS die in de natuur zijn beland na productie, als voor PFAS die overblijven nadat de kleding, pannen, tenten en handschoenen waarin ze zaten zijn afgeschreven en afgedankt. “Die producten belanden weliswaar in de vuilverbrander, maar PFAS verbranden niet in de gewone oven, alleen bij extreem hoge temperaturen. Er komen er steeds meer bij, en dat is een probleem.”

PFAS-vervuiling op fiets

Zoomen we specifiek in op outdoorkleding, waaronder fietsjacks, handschoenen, regenjassen en overschoenen, dan zien we dat ook tijdens het gebruik ervan PFAS kunnen vrijkomen onder invloed van zon en regen. Onderzoekers aan de Vrije Universiteit in Amsterdam hebben dat vrij recent geconcludeerd na een test met een verweringsmachine waarbij het textiel werd blootgesteld aan vocht, straling en een verhoogde temperatuur.

Het is volgens De Boer niet zo dat je tijdens een zonnige racefietsrit of een regenachtige graveltocht zomaar heel hoge concentraties loskomende PFAS van het shirt of jack binnenkrijgt. “Voor jou als fietser is het risico bijna miniem. Dat is anders als je de PFAS-laag meteen op je huid draagt. We weten bijvoorbeeld van brandweerpakken dat ze vol zitten met chemische stoffen. De brandweerlieden hebben gespoten met de schuimblusser, maar de grootste blootstelling komt vanuit de pakken die dicht op de huid zitten. De overdracht verloopt via transpiratievocht.” Belangrijkste reden om de fietskleding met PFAS links te laten liggen, is en blijft de impact op de omgeving. “Je draagt met de keuze voor een jack met PFAS-coating vooral bij aan een smerig productieproces. En als het is afgedragen, gaat het naar de vuilstort en logen de chemische stoffen uit. Door hun hoge persistentie worden ze daar niet of nauwelijks afgebroken, wat allerlei gevolgen heeft.”

“PFAS DOET IETS MET JE IMMUUNSYSTEEM. AL OP EEN HEEL LAAG NIVEAU”

Algeheel verbod?

Momenteel geldt er een verbod voor twee PFAS-verbindingen vanwege de schadelijkheid voor het milieu en de menselijke gezondheid. Het gaat hierbij om PFOA en PFOS. Met name eerstgenoemde werd tot voor kort nog veel toegepast in de waterafstotende coatings van onder meer fiets- en outdoorkleding en kampeeruitrusting van avontuurlijke gravelbikers. Wat nu koste wat het kost voorkomen moet worden, zegt chemicus Sicco Brandsma, verbonden aan de Vrije Universiteit, is dat die vervangen worden door andere PFAS-verbindingen.

“Er is altijd een kans dat een C8 – zo heet een PFOA – door een C6 wordt vervangen. Of een C10. Dan heb je wéér een PFAS in je waterafstotende laag. Dat moeten we te allen tijde voorkomen, want dan creëren we een nieuw probleem dat over een paar jaar opspeelt. Je vervangt iets met iets wat niet beter is. Om die reden wordt er nu op Europese schaal hard gewerkt aan een algeheel PFAS-verbod op niet-essentieel gebruik. Binnen REACH (een Europese verordening over de productie van en handel in chemische stoffen, red.) is een restrictievoorstel opgesteld, en dat wordt door onder meer Nederland gesteund. Als de Europese Unie dit accepteert, komt dat erop neer dat je geen PFAS meer mag gebruiken.”

Slim en creatief

De lobby vanuit de industrie tegen een verbod is krachtig. Bedrijven zien hun verdienmodel in rook opgaan en beweren dat bepaalde chemische stoffen essentieel en vooralsnog onvervangbaar zijn. Soms is dat daadwerkelijk zo. Voor diverse medische toepassingen zijn er niet direct oplossingen voorhanden. Maar in het geval van fietskleding is het technologisch gezien prima mogelijk om zonder PFAS te werken, weet Brandsma.

“Als je met de grote merken praat – ik kan geen namen noemen – dan zie je wel dat zij daar al stappen in gezet hebben. Ze zagen natuurlijk al lang aankomen dat het zo niet verder kan. Wat ik weet, is dat sommige producenten het verbod nu ondervangen door de kleding met natuurlijke waxen te maken, want die zijn PFAS-vrij. Het deel van de industrie dat nog niet zover is en eerder aan nieuwe PFAS-verbindingen denkt, zal zeggen: het duurzame alternatief werkt minder goed. Maar uit onderzoek is gebleken dat PFAS-vrije materialen water net zo goed kunnen afstoten. Links- of rechtsom is verandering nodig. En als het echt moet, is de industrie slim en creatief genoeg om met een antwoord te komen.”

“UIT ONDERZOEK IS GEBLEKEN DAT PFAS-VRIJE MATERIALEN WATER NET ZO GOED KUNNEN AFSTOTEN”

Extra scherp

Totdat er een algeheel verbod komt, is het aan mensen zelf om extra scherp te zijn op de aanwezigheid van PFAS in producten. Brandsma: “De meeste kledingmerken die PFAS-vrij produceren, vermelden dat bij hun kleding en communiceren ook op de website dat ze daarmee bezig zijn. Als consument ben je degene die voor verandering kan zorgen. Want als jij het niet-duurzame product niet meer koopt, droogt de markt op en stopt de productie vanzelf. Natuurlijk moeten we de transitie afdwingen door onderzoek te blijven doen en beleid te vormen. Komt er een verbod, dan is er geen producent die nog een jack met PFAS kan verkopen. Al zul je altijd een kleine illegale stroom van buiten Europa houden die de markt toch bereikt.”

Wereldwijde primeur

Allereerst over de eigen merken van FuturumShop: de producten van onder meer EARTHLAB, PPEEQQ, XAND en FUTURUM zijn nu al PFAS-vrij. Er is slechts één item waarvoor dat nu nog niet voor 100 procent het geval is, en dat zijn de PPEEQQ-brillen met fotochromische lenzen. Tijdens een aanvullende check bij de producent en een latere analyse in het lab kwamen de productmanagers erachter dat er tóch een geringe hoeveelheid is toegepast in de lenzen.

“Het duurt naar verwachting nog een paar maanden en dan hebben we ook daarvoor een fantastische oplossing ontwikkeld. De lens is dan fotochromisch en hydrofobisch tegelijk, zonder gebruik van stoffen die we absoluut niet willen. Daarmee hebben we dan een primeur op de wereldwijde markt, want er is nog geen enkel merk met sportbrillen dat erin is geslaagd om dat soort duurzame lenzen te ontwikkelen. In alle fietsbrillen met een technische lensfeature van andere aanbieders zit PFAS verwerkt.”

“ UIT ONDERZOEK IS GEBLEKEN DAT PFASVRIJE MATERIALEN WATER NET ZO GOED KUNNEN AFSTOTEN””

Extra zekerheid

PFAS-vrij is al van meet af aan het streven bij de eigen merken van FuturumShop. Van der Meulen herinnert zich hoe streng zijn bedrijf in de begintijd was bij de selectie van merinowol in de fietskleding van FUTURUM. “Wat bleek – en dat verwachtten we totaal niet: onze fabrikant bewerkte de wol standaard met een fluorhoudende DWR-coating. Dat deed men zomaar, omdat een modemerk daar ooit bij de fabriek om had gevraagd. Het stond nergens vermeld, maar bij een zekerheids-check kwam het gebruik van PFAS toch aan het licht. We hebben het product toen afgekeurd, wat ertoe leidde dat we onze kleding pas later konden introduceren.”

In dit specifieke geval koos de toeleverancier voor de zogeheten C6-variant, een PFAS met een korte keten. Die soort is officieel toegestaan, maar er zijn aanwijzingen dat die net als de verboden varianten schadelijk kan zijn voor mens en milieu. Van der Meulen: “Ga je naar de schoenenwinkel en vraag je om schoenen in te spuiten met een beschermende laag, dan is er een kans dat daar C6 in zit. Ik wil eerlijk gezegd niet weten wat de fluorwaarde in het bloed van medewerkers van zo’n schoenenwinkel is.”

Dubbelchecken

Van der Meulen geeft aan dat de doelstelling om PFAS-vrij te produceren veel vraagt van zijn R&D-team. “Het draait om continue alertheid en scherpte, puur omdat je uit ervaring weet dat 90 à 95 procent van de fabrieken en toeleveranciers er totaal niet mee bezig is. Je moet de keten nauwlettend in de gaten houden. Je moet goed communiceren. Je moet ook duidelijk aangeven: dit zijn onze vereisten. En vervolgens is het een kwestie van dubbelchecken, testen en controleren. Het is een doorlopend proces.”

Intrinsieke motivatie

Met onder meer EARTHLAB, PPEEQQ, XAND en FUTURUM is FuturumShop een voorloper in de fiets- en sportindustrie als het om PFAS-vrij produceren gaat. “In de outdoorbranche zijn er merken die ons voorbeeld volgen. Maar als je gaat kijken naar de grote sportmerken en in de modewereld, dan zijn partijen er nog minder mee bezig. Neem Gore, een bedrijf dat groot is geworden met een membraan dat gebaseerd is op PFAS. Daar is men pas in ontwikkeling gegaan, nadat men doorkreeg dat de kans bestond dat gebruik van PFAS binnen afzienbare tijd volledig zou worden uitgebannen. Maar dat is veel meer een commerciële afweging dan een intrinsieke motivatie. Wij hebben echt de intrinsieke motivatie om producten te maken die goed zijn en geen schade toebrengen aan mens en milieu. Die vind je bij slechts een paar bedrijven. Ik heb de intrinsieke motivatie om duurzaam te werk te gaan altijd gehad, die zit in me. En die is nog sterker geworden toen ik vader werd van drie kinderen.”

“De producten die we zelf ontwikkelen en produceren, móeten PFAS-vrij zijn.”

Verandering

Net zoals FuturumShop scherp is op het eigen aanbod, is het bedrijf dat op de producten die het van buitenaf inkoopt voor verkoop via de webshop. “Het uitgangspunt is: geen PFAS. Dat maken we heel duidelijk bij de gesprekken die we hebben met merken achter onder meer fietskleding, onderhoudsproducten en onderdelen. Zitten er toch PFAS in, dan komen die producten er op een bepaald moment niet meer in. Maar eerlijk, als er nog geen goed alternatief is, kan het soms best lastig zijn.”

Van der Meulen illustreert het met een voorbeeld. “Shimano-kettingen bevatten standaard een laag met PFAS. We kunnen heel hard zeggen: die bieden we niet meer aan, maar daarmee bereiken we niet het gewenste doel. Want we weten heel goed dat de vraag naar Shimano-kettingen groot is. We voelen er veel meer voor om onze klanten juist te informeren en op andere gedachten te brengen. We hebben een database met een miljoen wielrenners; als we er nou voor zorgen dat zij niet naar een ander verkooppunt rennen voor zo’n vervuilende ketting, dan kunnen we hen bewust maken van alternatieven. SRAM, bijvoorbeeld, heeft dat vervuilende laagje er niet standaard op zitten. En onze smeermiddelenlijn van EARTHLAB is voor 100 procent natuurlijk. Kiezen mensen daarvoor, dan kunnen we daadwerkelijk verandering op gang brengen.”